Friday, October 3, 2008

ZO THUPILTE(Zo Proverbs)

By Philip Thanglienmâng
ÂHBU LOU KÂNG IN GAMMÂNG LÂI APÊ
Thu tamna mun ah akijang hi.Ahbu lou ahileh loupa kuongbai mama ahia, meisi khat atuhkhâh leh kuongpai ahi.
Thu limlou khat leh thu neunou khat akigênggên leh lênglêng in thu liensepi khat suoh china hi.
ÂHPI IN NE TALUO VÂNG ACHI LEH KILAWKHU=dugawl
sêngsêng shi theina ahi,du-âm tânna,mi huoiham vângsie.
ÂHTA MANG KUON KITUTU=âhtate aman kuon chiengun
akitutu uhhi.Tuachi mabangin mihingte zong aman kuon chieng uleh kituomawna,kiphunsanna,kihâuna in adim hi.
ÂHTUI SUNGA A KÂNG DÎNG LEH A VOM DÎNG
KITHEILOU=thu magên gênna in akijang hi.Thu adihna tahtah theichien loua mawhgên atung nâilou akilawm lou phiel a thu mawh gên.
ÂIPI SAWIVA(SÎHVA) LEH A NOUTE SAWIVA(SÎHVA)=nu- leh-pate athudih sihleh tate zong thudih lou,nu-le-pa in zuou agênhât uhleh atate’n zong zuou gênhât.
BÊL A KÊ LEH VA-ÂHTE KIPÂH=mihing khat vângsietna ah khun
agâl,amêlmate kipâh.
BUIPI LEI NGIET ZONG A KHAWLTHEI=mi toh kilungthahsuona
kihâuna,kilungnopmawna,kisietna chite kilemna ahing kibawl leh khongâi vingveng a zangâitah a kingaituo dîng.
BÊL A ZU BANG KIPUO CHIET LEI PIENGPAN LÛNLÂI TANGZAW VÂI=kideisah chiet lei lienjaw vai.
CHIENGKOT LEH MANKHONG KITUOH=salampi,muolhawm,
singhawm sa suonuomna lampi khu chiengkot ahia,
mankhong khu thâng ahi.Gintâtloupi a, poimaw hunlâitaha mi dei khat toh kituohkha a kinung.Apoimawna mun akijangtuo.
CHITHAH NUPA TUNGNUNG KITU VÂNLI LÂI AH MANG=
hieng-leh-san,innsung khat,chi khat zât khat let dîng kitutuna u’a,lel law uh,koima joujoulou a mangthang uh china ahi.
DU-ÂM TÂNNA=huoiham ngawlna ahi.
DUMDAL NGA LULOH BANG=pil khollou,mimaw,ngaituona bei mi.
ÊH TAM SÊNG VOHPI IN KHAWNGJOU LOU=thu-le-la atam sêng leh bangma ajie-apawl lâh dîng umlou.
GÛL LÛT SHI MI LÛT SHI LOU=gul innsunga alut leh kithat teitei hi,hinanleh mihing khat in ngaidam ava nget leh akithat sâm siha akingaidam thei veve hi.
GÛNGÂL MEIKHU NUOM TUOM(MEIKHUT NOP TUOM)=
khuolzin chienga chimaw tuohkhate’n ami-asa khat akituopi a
tua mipa/minu ana houpi ahilouleh ana panpi noptuom mama.
HIMA(MEIMA) LOU AH THOU TULOU=ajiehbei in thu-leh-la pienglou hi.
DAWNKÂI PHUT MASAPÊN=apantu,khosât masapên.
HAKÂI PÂHTÂT LUNGVEI=hoi kisah khat zong ana hoilou thei,
ahoi dînga gintât mama mi khat khu ana sethei.
HUN LEH TUI LUONG IN KOIMA ANGÂH SIH=hunkhawl theilou,hun apeipei a,tui zong aluongluong hi.
I THEINA TEM BANG TAWI CHIET LEI TÂNG A =kiphatsah leh kiletsah chiet lei.
INN GUO HALOU GAM GUO HA=kep dîng lawm u-leh-nâu kêm lou a huot bawl leh muda a ,tualeh agamlajaw leh akeplou dîngte akep khu inn guo halou gam guo ha kcih ahi.
INN THU LEH GAM THU KITUOHLOU=innsunga annkuong îmkhawm laitah a vaihawm khawm a thu gelkhawmte toh kholai leh khuolgam a thulakhawmte peikhawm in kijang khawm theilou.
KAMSIEM IN SIELLEI SANG=lieuna pânna dîng mun ah kiniemkhiet leh kamsiem taha i vatâu leh sielpi lieu dîng lâî zong ahing kingaidam thei hi.Thupha tawi mêtna ahi.
KAM SUNGA LEI LEH HA ZONG KIPET(KIKEI)=Kam sunga lei leh ha
zong a kipe mabangun innkuon sung mite zong akihâuthei u’a akinuathei zêl uhhi.
KHATVEI LAMHLANG TUON KHIELLOU KOIMA A OM SIH=
mawneilou leh khiellou koima a um sih china ahi.Abukim,achingkim koima umsih china ahi.
KHUP IN KHÂ A KHÊL NGAI SIH=tung ate thu niellou dîng.
Tate’n ujawte demlou dîng,nu leh pate demlou dîng. Ni mu masa dîng.
LOUTUL IN ZONG SANGGAM SUI=na jousie ah sanggam lâîzom sui masah leh bulbawl ngai china ahi.
Loutul nua akitawpsan dîng kumin patlei dîngin kibawlkia hi.Inntêhte innhangte,tanute in adeina munmun uh patlei dîngin kihawm masa hi. Ama un akihawm jou chiengun midang adei a umleh a pebep uhhi.
MÂI GUI AH ÛM GA NGAI LOU=phung khat apatin phung dang
kihengthei lou china hi.
MEISEL KHAT IN LUI NI TÂNTHEILOU=mihing khat in touni
aneithei sih,sepna khatpoupou a i tantawh a lungkim dîng.
MI LUONG LEH DOL LUONG MANG LOU=mouman piehlou a mâîthei maimai hilou china ahi.Mouman piehjoulou hilezong piehjou matan a bat hi gige hi.Batmang umtheilou hiel hi.Mi thasa khat luongman um têitêi ahia,dolluong amuot theilou leh amuot ha bangin mouman leh luongman mangtheilou china ahi
MI SHINA DÎNG I BAWL LEH EIMA KISHI=mi sietna dîng i bawl leh eima tunga tu.
MITTAW SIEL KHÂU TÛH=theinabei mipil sênglou khat in midang khat adeina lam ahilouleh adeilouna lama apuipui a,ahin ajui
pa’n shina lam e chizong theiloupia amawh jui khu gênna ahi.
NAKE KAWI IN NAKE MÂM ASUONG=Nake kichi singkung kawi ahia, aba mêng kaht teng amâm,atang jitjet hi. Tuama bangin nu-leh-pa lâîsiemloute’n zong tate lâîsiem anei hi.NU- le-pa hoi khollou in ta hoitah ahing nei uh gênna ahi.
Mi bangmalou a kisimte zong milien hing suohthei veve hi.
NATANG ZONG AKHÎLKHÎL IN UM=ahâî ahâî,abih abih ahisihleh abawngbawng a mi nam khat su ng hilouleh innsung a kikhendân gênna ahi. Be-le-phung zong ahâîhâî in a um u’a tu-le-tate zong abawngbawng in a um uhhi.
NA TAWM MA IN NA TUHNA DÎNG EN IN=na khat poupou na bawl ma in ngaituosiem masa inlen theiloupi in mawh bawl si’n.
NÂUJAW MALÂN=Jawlou sêngsêng dîng mana ahâtdân a kilang masa.
NGÂHNU HÊL IN PHOHBUL TAWI NGAI LOU=Nungah hêl dîngte’n anungahnu anga nuom leh kamsiem,kingainiemna,
kampha,kamtui kamteng janga nungah hêl dîng ahi.
NUMEI GÂI TEITANG NÂMTANG KUO,PASAL LOU VÂT IN TUOLGÂL DOU=Numei gâî pên shithei mangthei zing ahi.Tuachi mabangin singtâng louvât pasalpa zong shithei mangthei leh jâuhuoina adim ahi hi.Tua thamlou in numei naupaite vang thaltangpâî toh kigênte ahi.
NUMEI GILOU IN PHUNG KHEN=Mou gilou in apasal unaute ahisihleh apasal be-le-phungte a innsung u’ah bangtan e khat akidangkoisah hi.Numei gilou in unau kituohte zong akikhensahthei hi.
NUPI GILKIEL IN BUBÊL AKÊH,PASAL GILKIEL IN LOUMA AKÊH=Annhuon a numei pang ahia, innkuon khamkhop dîng ann tam huon i n ann bêl kêh hi.Pasal in ann khamkhop dîng louma lam ama mawpuohna ahi. Ann bu a khamkhop a upleh louma kêhlet pen mam mawpuohna ahi.
PHELUM(THELUM) PAWTNA DÎNG LEIKHA’N PET(KEI)= Mi khat letna dîng leh lalna dingin pawlkhat in pan ahing halâh ngai ahi.Khantouna dîngin mipil khat in alampi asiel masah ngai hi.
PUTE LEH GITTA IN CHIEM MASAPÊN=Tângvul/buvul a tuipum masang apatin in gitta in neipai hi. Tâng a min chiengin kila a,alâh masah pên uh pu zu dîngin kibawl hi. Tângzu/buzu abawl jou chiengun pu zu sup/khol puoh bawl gige ngai hi. Inntêhte’n in tâng a nêh masangun gitta in chiem in pu in zu chiem masapên china ahi. Pute zadân leh gîndân kigênna ahi.
SAKHI API A SAN LEH A NOU SAN=Nu leh pate optandânte khu tate’n abawl u’a, a nu leh a pate bawlteng khu a tate’n a bawl nuomse hi. Nu leh pate a hoi uhleh tate zong hoi.
SAKHI NGALTA AH BANGMA BEH LOU=sakhi ngalta nêu mama leh pan mama ahia, tuanah a tel nêhkham beh lou hi. Tuachi mabangin mi khat bangma hina leh letna neilou khat ama leh ama kiphat, kipoh leh kiletsah hilezong bangma a thupina omlou.
SAKHI THAT LOU NGALTANG TUM=Ngaltang khu sa mathasa mama ahia, sakhi pên ngaltang sânga mat bailamzaw gînhuoilouzaw. A siemna bukim neilou a, sângpipi tun sawm. Lâîsiem loupi LDC zong mujoulou nu/pa khat IAS,IPS hisawm mawh.
Dangka 100 zong neizoulou mawtaw leisawm mawh.
SAME IN HLUM TALUO VÂNG A CHI LEH AM(MAH)= Same kichi singga zât khat ahia, a ga pen humtuoh mama in a kilang hi. Ahivangin a kinêh chiengin hum lemalah in mah phelphul hi. Mihing in hoitaluo vang a chileh sietlaw. Sil khatpou khu a vâlkâî i bawl leh hoilouna tunthei. Na khatpou a tupdân ase zosop a ahing pan chiengin tami thupil kizang hi.
SÎNG IN A THAH KHELOU(KHIEMLOU)=Sîng khu a thah ahia, heima pou ah kitu leh zong a thah veve hi. Tua mabangin migilou, mihângsan khat khu heisungsung ah om leh zong a gilou thou a, a hângsan veve china ahi. Numei gilou khat a kihlentheilou gênna in zong a kizang hi. A ngaingai bang veve cina ahi.
SIA ASAT LÂIPÊT IN SÂT IN=Siakhêngte sia khu a sat lâitahin a nop dândân un a khêng uhhi. Tuamabangin tate bangkim zil hun a hipêt a zilsah dîng ahi. A hunpêt a, hil dîngte hilchien dîng ahi. Thu khat la khat a kithan vengvung lâitaha ngaituo paidîng china ahi.
SIEL ÊH TAM SÂNG IN Â ÊH UIZAW=Mihing tampi mawh op a lunglut tahta lah omlou nasem pei lah omlou sângin mi tawmnou khat lungkituohtah a nasep lawching zaw cina ahi. Thu leh late tampi mawh gengen a tahtah lah omlou, thugen mi tam mama zui mumal omlou.
SIEL SI NUA A SIELDÂI KÂI=Topi in asiel neva chia sieldâi kai sawm a siel topi a’ng tawzou bepa khanglou pan in, siel khumna dînga siel dâithaw bawl china ahi. A kikhêlnua a khanglou pan in a kivênna bawl bep china ahi.
SIELTAL TAGA LAWITAL TAGA KHATVEI KILE=Ganta tagate a neu laiun a kapkap u’a, hinanleh ahinglet chiengun a hâtpen in a pangthei uhhi. Tagate, misimmawte, mizawngte, miliengvaite, ni khat ni chienga hing lienthei, hausathei, nopsathei, ahi u’a koima simmawthei a omsih hi.
SING A PÂH ZOUSIE GA KIMLOU=Mihing khatpou khu a thudih leh thuman dînga gintâtpai lou dîng. Gingta bai si’n china ahi. Mi kamsiem, mi khatpoupou tungah kinêm pai si'n.
SING UMLOU NA’H GUO KIMANG=Sil khat a kilawmtah a om sih leh adang khat kizang china ahi. Lamkai ding dei bangtah a siem apil a chingkam a oplouna mun ah siem in siemsih leh zong mi khatpoupou lamkai dingin a kipangsah china ahi. Innkhuom gil oplouna mun ah guo a kizang china ahi.
SUONG KILIALIA IN PANNA ANEI SIH=Suong a kilialia chienginleh a putung ah bangma a behthei siha a mâm pingpeng hi. Mi thudihlou zuou leh nâl a kipei koima’n thutah a a simloute khu a tawpna ah panna neilou ahi.
SUONGPI SUONGTA’N A THEH LEH A KIP=Suong kiguol chiengin suongpi maimai a pang sih a, suongtate’n zong asuong golte a theh kinkan u’a tuachiin a det uhhi. Tuachi mabangin a neu a lien a pankhawm leh nam khat,ahishleh mihing pawl a det hi. Panna neilou mi di’a bang hilou simmawpen zong midangte’n ahing hanthawn a a panpi chiengleh panna ahing nei a a simtheipen leh muonpen in ahing umthei hi. Khosung a hausa khu hoitaha nautangte’n ahing panpi leh khotêndân leh giehdan ahing kitup china ahi.
TAGA SIEL NEI LAMPI GEI AH KUOL=Tagate ahing hausat chiengun a nei a lamte uh mite mu dingin atalang zel uh ahi. Mi kiphat, mi kipoh, mi kihausasah, kipilsah, kihoisah china ahi.
TANU GINTÂT ZAWLGAI=Tanu gintatpen in innsung muolphouna hing tun china hi. Mi gintatpen zong gintat bang ana hilou,mi khat hoi/pha i sah mama zong a giloupen ana hithei mawh.
TÊNGKOL PANGKHIEL TUITAWANGÂH=Mi kihisah, kingâisang mama, deitel mama,mi bangma a simlou a’ng kieh tahtah bep a, thuohla mama zum leh dai toh kidim in ama leh ama kipâmsedoh tualeh mite toh kipawl ngimta lou china ahi.
TINGTONGPA’N AZI DONMAN LOU IN DIELDIEL IN KHUONG LEH ZÂM KÂI=Inn leh lou donlou a noplen, nopva, vah lele zu leh sa nene mai a zi a ta donmanloute genna ahi. Mi duhdahlou.
TUIPI THÛH A SIP DÎLDÊL=Mipilte a kamtam sih u’a,thu amawh gengen sih u’a, a hun uh a tun chiengin agenpan u’a tuachiin mite’n apina uh ahing theithei uhhi. Dihtatna khu a kimuthei pai siha awl-awl in a hing kilang hi.
TUIPI NÊMNÊM LUONG KUO TÂI=Tuipi ahing sua vanglah chiengleh a hat mama a, tuitan mite a tawmang thei hi. Tuachi mabangin, mi nunnêmte, mi lungtuolte ahing lungthah tahtah chiengleh a kikhamzou sih u’a, a huoise mama uhhi.
UIPI VÂHHÂT IN SAGU BAWH TUOH =Sum leh pâi suisuite’n sum tam leh tawm leh a mu teitei uha, septheithei semte in sepna lam ah tam in tawm in lawman a mu uhhi.
VOHKHIEL IN VOHPI KUL NGÂH A SUON=Moutha gilou khat innsung a hing kithuneisah chiengin a innpinu(a pasalnu) asuonkhie a,a deldoh china ahi. Mounu khu vohkhiel toh kigente ahi.
ZU HAWM HAMPHA SA HAWM HAMSIE=Sa a beithei ahia,
Zu pen tui a kikhupkhup zel a, mizousie’n atangkim thei let hi. Tua zieha sil khat poupou na bawl a na deina banga ahing up sihleh lunghimaw lou dinga ngaisiem mai dîng ;china hai.
ZUM LEH SÂILI IN KOIMA SI LOU=Zumna zieha sep dîng, gên dîng, bawl dîng, tawpsan lou dîng. Thagum a sep dîng a up leh sep mai dîng zum lou dîng china ahi.

Thursday, October 2, 2008

ZOLATE PATÂTNA

ZOLATE PATÂTNA
(Appreciation of Poetry)
Zo late chi tuomtuom a om hi. Khenkhat toumunla pawlkhat
sannemla, zangtala, lalêh leh adgdg a om hi.
La pâtâtna i chi chiengin la khat sunga agui kichiendan leh dawng khat ah thuteng bangza a om e? chi leh a okaidan,athutengte kizawitawndan chite i genna ahi. Tualeh tua la dawngte sunga laphuotu in bang ahing hil nuom ahiei chite khuoltuona ahi. A thu a late sungah
hindan, poudan, khosahdan, nopsahdan, gentheidan, dana, kana chite leh adgdgte a tomkim a genkhietna khu La pâtâtna kici ahi.
Tuinle; tam anei La pâtâtna genkhawm vai:

1. a.Khangvaimâng leh tuon a pupa
tongciemna kângtui munzang hi e.
b.Zo Gunpi leh kângtui minthang
Atua tung Zota kuolsung chi u’a.
Apâtâtna 1:
Tami la ahileh gamngaila ahi. Pu. Mang Cin Khup MPpu in Zogam a tapna a phuo ahi. Nidanglai a i pu i pate leh Kawlmangte a na kithukimna uh gamgi a genna ahi. Zogam gamgi pen Chindween gunpi apat Loktak dil tan a china ahi.
Agui masa sungah kamteng(syllable) 8(giet) a om a,agui nina ah kamteng 9(kuo) a om hi. Tami la pen Zangta la kai ahi.

2. a. Tuizum Mângkâng kîl bang hing khang,
Zota kuolsung zil bang lîng e,
Pienna i gamlei aw phal si’ng e.
b. Pienna gamlei leh i Zogam kuom ,
Lal ka naw sansi’n hing zêl e,
Ngalliem vontawi ka lâulou lâi e.
Apâtâtna 2: Tami gamngai la ahi.
Agui masa leh anina ah kamteng 8(giet) chiet a om hi.
Agui thumna ah kamteng 9(kuo) a om hi.
Mangkangte ahing khanlet lai u’a Zogam a pawtpuo mihing ahingmat sawm lai u’a kiphuo ahi. Zote’n a pienna gam uh a it mama zieh u’a mi khut sunga alutsah nuomlouna uh laphuo ahi.
Zogal lai a, Mangkangte leh Zote huoisetah a a kidouna u’a shisan-naisan luonna akitapna ahi. Hangsantahin ngaltang hat ma bangin a Zogam uh hung u’a,tualeh shina mi tampite’n atuoh u’a,nanleh Mangkangte a zau mawngmawng sih uhhi.

3. Zângkhen kawlchieng ka tawi minthang toh
Sang ka kap lentukuom a zâl,
Sang ka kâp lentukuom a zâl,
Na bângkim na’i cin leh tuoi
Na bângkim na uoi?
Apatatna 3:Tami hanla ahi.
Agui masa sungah thuteng 9(kuo) aum a,a gui nina sungah
kamteng 8(giet) chiet a om hi. Agui thumna ah kamteng 7(sagi) atawpna gui ah thuteng guh a om hi.
Tami la pen gamvahmi pasal khat in athau tawi toh sa khat atha
aphuona ahi. A u-a naute’n atangkim na uoi chia aphuona ahi.

4.(a) I Senam Zolei nunnuom,
Mi lênna’n ka phal lou e,
Pu lênna; tuon Pupa lênna aw e.
(b) Pu lênna tuon Pupa lênna,
Guol toh sang muol ka suona,
Sih vâng e, phal thei sih vâng aw e.
Apatatna:
Tami gamngai la ahileh Senam khuo midangte’n a kisim lai a kiphuo ahi. Adawng khatna a, agui masa leh anina sungah kamteng(syllable) 7sagi chiet a om a, agui thumna ah kamteng 10(sawm) a um hi. Adawng nina a, a gui masapen ah kamteng 10(sawm) a om a,agui nina ah kamteng 7 sagi a om a, a gui thumna ah kamteng 9(kuo) a om hi.



5. a. Pâlpum minthang bânzâl suosiem
Cîn minthang, toh hei lawm e.
b. Ka kot nawl a zuo lunggin aw,
Buollou lâukha ngâi ing aw e.
Apatatna: Tami la tang-ai ahilouleh sa-ai,ton la ahi. Aphuotu in a u-pa lutung a tuhpal hoi mama asiet a et cienga etlawm a sah thu a phuona ahi. A kot kunglam a et cienga a pa shisa a lungsim a hing kilang,angai mama thu aphuona ahi.Agui masa sungah kamteng 8(giet) a om chiet a, agui nina ah, kamteng 7(sagi) a om hi. Agui tawpna ah kamteng 9(kuo) a om hi.

6.a. Tuoi minthang leh khomuol lumsuong,
Hânzei tawina’n lawm sa’ng e.
b. Hanzei tawina’n lawm sa’ng e,
Sanggiel pawl toh lawm sa’ng e.
Apatatna: Tami hanla ahia, atapa in kamei gielnei amat a tapna ahi. Khomuol lumsuong dawna mun a,hanla asahna thu ahi. Kamkei gielnei ahing puoh tung zou khomuol suongdaw tung kikou zen a ahatna hanla asah thu ahi.

7. a. Sâumang kânkong ka kalni’n zângni diel e,
Vuisâi luong sing bang lum e.
b. Lunggin teng maciengsuon ta’ng e,
Vuisâi thângmuol ah suo’ng e.

Apatatna: Tami hanla ahia, gamvahmi khat in saipi a thana la hi. Sabeng a kuon saipi lien mama khat a mat thu ahi. Inn a’ng tun hun in ni a tumta hi. A samat pen tuongphei lai ah a siel hi. A hieng a santeng toh a ai-khawm a a nekhawm hi. Agui masa ah kamteng 11(sawm leh khat) a om a, a gui nina ah, kamteng 7sagi a om hi.Adawng nina ah, a gui masapen ah kamteng 8 giet a om a, agui nina ah, kamteng 7sagi a om hi.



Dohnate:
Tam anei a late patatna gieldoh in.
1. Sien toh houlung ka kum a ,
Agin gimnei ka zâh aw,
Kidang sa’ng aw e,
Agin gimnei ka zâh aw,
Kâmmei kuongpi a’diei maw?
En ngamla’ng aw e.

2. Santuipi vûm bang khawl kâl,
Zatam cieului gâlkâi in,
Suon heita aw e......
Miriam selungdam kisa’n,
Sî bang nûi in nunnuom,
Lâmtuol saita aw e.
3. Keila piengpan, ‘Zînkol tângsa; sal bang suoh di’n;
Sien aw nang vâng mu bang ngâi vêng e!
Mu bang ka ngâi, tung Lûnmâng aw;
Sênnâu bang ei pom aw Zuonêm aw!

4. Vân sînnuoi a miza piengteng
‘Zîn in kêlsiel bang ei del den e!
Lûnmâng Jesu Sien vontawi in
phammawna daw-âi tawi lawm aw e!

5. Tai bang tênna sietlei tunga ‘Zin-in kêlsiel bang ei del den e!
Zîng ka zinna, Sietlei tuol khie’n; thangvân vângkhuo
tuong ka tun dîng;
Hâi bang ngâhla’ng e!